top of page
Michał Madeja

Średniowieczne planszówki

Zaktualizowano: 20 wrz 2020


Sama idea gier planszowych nie jest wynalazkiem średniowiecza, bo najstarsze znane przykłady mamy już ze starożytnego Egiptu. W senet, węża czy kości grywali faraonowie i ich poddani. Dzięki temu gry trafiły też do świata antycznego - grali Grecy i Rzymianie.


Sądząc po znaleziskach, można stwierdzić, że ulubioną grą legionistów były kości, które znajdujemy na całym obszarze cesarstwa. W mauzoleum Dioklecjana w Splicie zobaczymy też wyskrobaną w podłodze planszę do młynka.


Po upadku świata antycznego zamiera też przedstawianie osób grających na ikonografii. Również znalezisk z tego okresu jest jak na lekarstwo; pojawiają się sporadyczne egzemplarze z ok. X/XI wieku.

Dopiero w połowie XIII wieku dzięki królowi Katalonii Alfonsowi X Mądremu dowiadujemy się więcej w tym temacie. Sam król był znanym mecenasem nauki i sztuki, niezwykle światłym i otwartym jak na te czasy. Na jego dworze stale gościli żydowscy i arabscy myśliciele. Król interesował się matematyką oraz astrologią, miał nawet własne obserwatorium. Wydał wiele pism i traktatów naukowych, m. in. Księgę Gier (Libro de los Juegos ). Tekst zajmuje się głównie królewską grą, czyli szachami i rozmaitymi problemami związanymi z rozgrywką, ale zawiera też opisy innych znanych gier z tego okresu.


SZACHY


Za kolebkę SZACHÓW uznaje się Indie. Europejczycy poznali grę już w X w., jednak dopiero w połowie XIII w., dzięki królowi Katalonii Alfonsowi X Mądremu, dowiadujemy się więcej na ich temat.

Król był znanym mecenasem nauki i sztuki, niezwykle otwartym jak na tamte czasy. Interesował się matematyką oraz astrologią. Miał nawet własne obserwatorium. Na katalońskim dworze stale gościli żydowscy i arabscy myśliciele.

Alfons X wydał wiele pism i traktatów naukowych, m. in. Księgę Gier (Libro de los Juegos ). Tekst zajmuje się głównie królewską grą, czyli SZACHAMI i rozmaitymi problemami związanymi z rozgrywką, ale zawiera też opisy innych znanych gier z tego okresu.

Od XV w. szachy nie różniły się one zbytnio od współczesnych, jednak gra w średniowieczu pełniła też inną rolę niż rozrywkową - stanowiła lokatę kapitału.

Planszę i figury wykonywano najczęściej z drewna lub kości, a ozdabiano je intarsjami i inkrustacjami. Zamożni z kolei zlecali stosowanie egzotycznych materiałów, szlachetnych kamieni, złota.

Jednym z najbardziej znanych wytwórców szachów był w XIV wieku Biertaut. Zatrudnił go francuski hrabia Robert d’Artois, dla którego rzemieślnik wykonał szachownicę i figury z kości słoniowej za 20 szylingów

Szachy podkreślały status społeczny właściciela i były tak cenne, że traktowano je jak precjoza, na równi z drogocenną zastawą i biżuterią. Przekazywano je w testamentach, brano jako łupy wojenne, a o ich wartości materialnej świadczą spisy łupów i kroniki królewskie.

O szachach wspominają też "kroniki kryminalne". Dowiadujemy się z nich na przykład tego, że w roku 1353 proboszcz kościoła w Kingston, Robert de Hynkele, ukradł zestaw szachów z kości słoniowej należący do rycerza Waltera de Chalkeston z Asshewell.

Drogocenne komplety do gry w szachy skonfiskowali też Alicji, żonie rycerza Wilhelma Wyndesore, królewscy szeryfowie w Londynie w 1378 roku. Jeden zestaw wart był 12 denarów, a drugi wykonany z kości słoniowej 13 szylingów i 4 denary.


Szachy pełniły też funkcję towarzyską. Często partia pełniła rolę swego rodzaju randki, pozwalając na spotkanie sam na sam damy z rycerzem, czego przykłady możemy znaleźć w rycerskich poematach z epoki.


GRA W KOŚCI


Żeby uatrakcyjnić rozrywkę, wprowadzano kilka jej odmian, np:

– MAJORES – używamy trzech kości. Najpierw określamy wynik wygrywający i rzucamy. Zwycięża ten, kto pierwszy wyrzuci na jednej kości daną wartość i tyle samo na dwóch pozostałych. Np.wybieramy, że wygrywa [6]. Chcemy więc, by na pierwszej kości padło [6], a na dwóch pozostałych [5]+[1], [4]+[2] lub [3]+[3].


– TRIGA – używamy 3 kości. Wygrywa ten, kto wyrzuci "trigę", czyli tę samą wartość na trzech kościach, lub "pips", czyli w sumie: 18,17,16,15, 6, 5, 4, 3 oczka. W innej wersji mamy wartość "pips" jako 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14.

– RIFFA – używamy trzech kości. Rzucamy nimi tyle razy, aż na dwóch wypadnie dublet. Wtedy dorzucamy trzecią kostką, aż padnie wartość przeciwna niż wartość wyrzuconej wcześnie pary. Np.: Jeśli mamy parę [6], to musimy wyrzucić [1].


EL - QUIRKAT


To protoplasta dzisiejszych warcabów, gra toczona na planszy z pięcioma liniami w pionie i poziomie, połączonych przekątnymi. Celem gry jest zbicie jak największej liczby pionków przeciwnika. W grze bierze udział dwóch graczy. Każdy z nich ma zestaw 12 pionków.


Pionki poruszają się przez przechodzenie wzdłuż linii na najbliższe dowolne wolne pole. Bicie zachodzi przez przeskoczenie po linii na wolne za sąsiednim pionkiem przeciwnika. Możliwe jest bicie wielokrotne dokonywane w dowolnym kierunku. Bicie jest obowiązkowe i jeśli się go nie wykona, gracz traci pionka.


W połowie XII wieku grę przeniesiono na planszę szachownicową i nadano nazwę znaną do dziś, warcaby – jeu de dames (być może oznaczenie "damki" w warcabach pochodzi właśnie od tej nazwy).


TABULA


Tabula, czyli tryktrak, a od XVII w. - pod nazwą backgamon. To jedna z bardziej popularnych gier. Często umieszczano nawet planszę do tabuli razem z szachownicą i planszą do młynka, tworząc multipaki. Do gry potrzebne jest 30 pionków w dwóch kolorach i 2 kostki.


MŁYNEK


To prosta gra strategiczna dla wszystkich, a sądząc po znaleziskach - grywały w nią wszystkie warstwy społeczne. Poza bogato zdobionymi planszami, będącymi częścią zestawów, znajdujemy proste, wycięte na deskach, kamieniach, a nawet wyskrobanych na kościelnych czy zamkowych siedziskach.


Istnieje kilka wersji, od najostrzejszej w formacie 3x3 pionki, po najbardziej rozpowszechnioną 9x9. Początkowo każdy gracz ma po 9 pionów. Gra rozpoczyna się przez wylosowanie rozpoczynającego. Następnie gracze rozmieszczają na przemian swoje piony na polach planszy (punkty, w których schodzą się linie). Gdy już wszystkie piony stoją na planszy, gracze mogą przesuwać je o jedno pole w jakimkolwiek kierunku. Jeśli któremuś uda się ustawić swoje trzy piony w linii (młynek), może zdjąć z planszy dowolny pion przeciwnika, o ile nie są one ustawione w młynku.


W przypadku kiedy graczowi pozostają na planszy tylko trzy piony, może on przestawiać wybrane ze swoich pionów na jakiekolwiek wolne pola, niekoniecznie sąsiednie. Koniec gry następuje w sytuacji, kiedy jeden z graczy pozostaje z dwoma pionami na planszy lub nie może wykonać dozwolonego ruchu (jest zablokowany, tzn. wszystkie pola sąsiednie z polami, na których stoją jego piony, są zajęte).


POLOWANIE NA KRÓLIKA – gra strategiczna rozgrywana na planszy do El-Quirkat. Pierwszy z graczy posiada 1 pionek królika, drugi 12 pionków myśliwych. Pionki poruszają się o jedno pole po wyznaczonych liniach planszy. Celem gry jest otoczenie i zablokowanie królika przez myśliwych. Królik może się bronić przeskakując przez myśliwego na zasadzie bicia w warcabach, ale może zbić tylko jednego myśliwego w danej kolejce.


LIS I GĘSI – skandynawska wersja polowania na królika, zasady dokładnie te same z tą różnicą, że plansza jest w formie równoramiennego krzyża, a gęsi jest 13.

91 wyświetleń0 komentarzy

Ostatnie posty

Zobacz wszystkie

Comments


bottom of page