We wczesnym średniowieczu za najlepsze lekarstwo uważano modlitwę. Z czasem, dzięki arabskim wysiłkom w przepisywaniu antycznych ksiąg na przełomie tysiącleci, na nowo odkryto Galena czy Hipokratesa, a ich wiedzę wprowadzono do powstających uniwersytetów. Bezgranicznie wierzono przy tym, że to, co zbadali Grecy i Rzymianie, jest niepodważalne.
Największym autorytetem cieszył się GALEN z Pergamonu – lekarz gladiatorów, a potem cesarza Marka Aureliusza. Jako że wierzył w celowość świata i istnienie Konstruktora, jego 400 dzieł i traktatów zostało ciepło przyjętych przez chrześcijan i obowiązywały one aż do końca XVI w.
Jak Galen postrzegał ciało człowieka? Tak jak Empedokles wierzył, że organizmem rządzą cztery pierwiastki: zimno, ciepło, wilgoć i suchość. Te z kolei wpływają na soki organiczne (krew, flegma, żółć i żółć czarna), regulujące temperamenty (sangwinik, flegmatyk, choleryk, melancholik). Kondycja człowieka jest natomiast związana z astrologią, wiekiem, płcią i stanem.
Galen nie brzydził się też sekcji zwłok. Namiętnie przeprowadzał je na małpach i innych zwierzętach. Całkiem dokładnie opisał szkielet, mięśnie, proces oddychania i system nerwowy (oczywiście małpy). Jego spostrzegawczość zawiodła jednak przy opisie serca: wierzył, że jedynie prawa strona organu produkuje krew, lewa z kolei ochładza pneumę (wdychany tlen), która wytwarza jeden z pierwiastków czynnych - ciepło. Pneuma miała być zasysana przez płuca.
Według Galena właśnie serce, a także wątroba i mózg są siedliskami duszy człowieka. Zadaniem wątroby było oczyszczanie krwi. Sporą rolę odgrywał przy tym woreczek żółciowy, wytwarzający istotne ciecze (tzw. humory): żółć i czarną żółć (dziś wiemy, że chodziło o odtlenioną krew żylną). Galen był też ojcem metody upuszczania krwi.
W średniowieczu pojawili się jednak śmiałkowie, którzy wydawali komentarze do opracowań Galena. W VII w. jednym z nich był PAWEŁ Z EGINY – Bizantyjczyk, który opracował podstawy położnictwa i chirurgii. Do jego osiągnięć należą opisy usuwania kamieni z dróg moczowych, leczenia zatrucia ołowiem, a także trepanacji czaszki czy amputacji piersi. Osiągnięcia Pawła przetrwały w arabskich księgach, „odkopano” je po kilku wiekach wraz z Galenem.
W X wieku swoje dokonania do Galena dołożył alchemik perskiego pochodzenia – RAZES. Jako pierwszy opisał różnice między ospą a odrą i przeprowadził operację krtani. Do dziś uznawany jest za ojca pediatrii.
Uczonym, którego w XI w. ranga urosła niemal do poziomu Galena, był tadżycki medyk AWICENNA. Jego „Kanon medycyny” stał się kanonem całej średniowieczne Europy. Co wniósł do nauki Rzymianina? Przede wszystkim jako pierwszy opisał dżumę i gruźlicę oraz opracował nową dziedzinę – uroskopię. Zajmował się też leczeniem złamań i wpływem natury oraz psychiki na rekonwalescencję. Awicenna jest też autorem ogromnej księgi lekarstw, która zawiera ok. 800 receptur. Zajmował się również truciznami i odtrutkami.
Do medycznego dorobku Galena i tadżyckiego uczonego Awicenny znacząco dołożył się w XIII w. m.in. bolończyk Hugo z Lukki. Zanegował teorię „chwalebnego ropienia” Galena (czyli jeśli jest ropa, znaczy, że rana się goi), po raz pierwszy zastosował wino jako środek antyseptyczny (jeszcze nie rozumiano, dlaczego rana goi się wtedy lepiej) oraz gąbki do znieczulania jako prototyp narkozy.
Innymi osiągnięciami średniowiecza były: opis małego krążenia krwi; opis narządu wzroku i chorób oczu; metoda podżegania ran, która zapobiegała wykrwawieniu na polach walki (Galen wiedział jedynie o podwiązywaniu żył); badanie tętna i moczu (obserwacyjne).
Koniec średniowiecza wzbogacił się za to w nurt chrześcijańskiej astrologii, a za nią astronomii. Rozwinęła się też chemia (dzięki alchemicznym próbom) oraz jatrochemia, czyli chemia lekarska, której prekursorem był Paracelsus.
Przy całym rozwoju medycyny należy jednak pamiętać, że nie była ona dostępna dla wszystkich. Przeciętny zjadacz chleba i kaszy wciąż ratował się zielarstwem i modlitwą.
Za: prof. UW Andrzej Karpiński
Comments